Ngày còn nhỏ, trong các bà tập đọc Quốc Văn Giáo Khoa Thư, tôi thích nhất bài "Bà ru cháu". Xin viết theo đây theo ký-ức. " Trưa mùa hè trời nắng chang-chang, gió im phăng-phắc, trong nhà ngoài ngõ vắng-vẻ, tỉnh-mịch. Ở một bên chái, bà ôm cháu vào lòng, hai bà cháu nằm trên cái võng đưa đi đưa lại tiếng kêu kẽo-kẹt, theo một điệu. Bà cất tiếng hát, bà ru ...

Ờ... có ngũ mà ngũ cho lâu
Mẹ mầy đi cấy ruộng sâu chưa về

 Cháu nghe êm tai ra chiều thiu-thiu ngũ, bà cũng lim dim đôi mắt:

Ờ ... có ngũ mày ngũ cho say
Mẹ mày vất vả chân tay tối ngày ...

Bài văn, gợi lại cho tôi miền quê nội vào những năm 45-46. Nhà nội tôi làm ruộng, ba là "công tử vườn" học hành dở dang, cưới má do mai mối. Má tôi, là con nhà giáo, theo tây học. Về nhà chồng, hôm trước, hôm sau má đã cắt hết móng tay, xoắn quần theo chồng ra ruộng. Nhà lại nuôi tằm, có khung cửi, nên má tôi bận bịu suốt ngày, ít gần con. Thỉnh thoảng, tôi mới được ngồi "cộ", theo xe bò ra đồng chơi với má. Cả ngày tôi sống với bà, bà cho ăn cơm, bà ẵm đi chơi, bà ru tôi ngũ ...nhớ quá, tôi nhớ những lời ru của bà.

Năm lên sáu, gia đình tôi dời về quê ngoại để tiện việc học hành. Bây giờ tôi mới thật sự gần má. Các em tôi sung-sướng hơn được má ẵm bồng và ru ngũ. Những lúc má vắng nhà, tôi bắt chước ru em - như con két tập ru - tuy nghĩa không hiểu nhưng lòng dìu-dặt một tình cảm. Tôi thường ngồi cạnh đầu võng bên má. Loạt bài ru dường như lúc nào cũng bắt đầu từ "chiều chiều"

Chiều chiều én liệng trên trời
Rùa bò dưới đất, khỉ ngồi trên cây

Bài hát mộc-mạc đơn-sơ, tôi hình dung được ngay, nhưng không thấy thích cho lắm:

Chiều chiều lại nhớ .. chiều chiều
Nhớ người áo trắng, khăn điều vắt vai
.... Chiều chiều, chim vịt kêu chiều
Bâng khuâng nhớ bậu chín chiều ruột đau

Tôi ngắt ngang, "bậu", "áo trăng khăn điều" là gì hả má ? - Ờ ! "bậu" là bạn đó - tiếng xưa - "áo trắng khăn điều" là chỉ người con gái giàu sang. Má không cắt nghĩa hết nhưng tôi chợt cảm được nỗi khắc-khoải thiết-tha trong câu hát:

Chiều chiều vịt lội bờ sen
Tình cờ mới gặp người quen tôi chào
Chào cô trước mủi tiên phông
Chào chi sau lái măt vuông chử điền
Chào rồi tôi lại hỏi liền
Hỏi thăm phụ mẫu bình yên thế nào
Hiu hiu gió thổi vườn đào
Thấy người có nghĩa, tôi muốn vào làm quen..

Làm sao tôi hiểu được lời ngõ-ý đến não lòng của chàng trai:

Tàu Nam Vang chạy ngang cồn cát
Xuồng câu tôm đậu sát mé nga
Thấy em có một mẹ già
Muốn vô hoạn dưỡng, biết mà đặng không ?

Hay nổi xót-xa qua những lời:

Chim chuyền nhành ớt líu lo
Sầu ai nong nổi ốm-o gầy mòn...
Chim quyên hút mật bông quì
Ba năm còn đợi huống gì một năm...

Hay nỗi ngâm ngùi:

Chim quyên xuống đất ăn trùng
Anh hùng lỡ vận lên nguồn đốt than...

Và xót-xa, cách trở, đắng cay:

Gió đưa cây cải về trời
Rau răm ở lại chịu lời đắng cay...

Trong cuộc sống vợ chồng, người phụ nữ chắt chiu tần tiện,đã nhắn nhở tấm lòng của mình:

Một mai thiếp có xa chàng
Đôi bông thiếp trả, đôi vòng thiếp xin...

Một lời trách cứ:

Gió đưa bụi chuối sau hè
Anh mê vợ bé, bỏ bè con thơ ..

Hay một sự hờn dỗi, nói dỗi nhưng vẫn tơ lòng thủy chung:

Ví dầu tình bâu muốn thôi
Đừng gieo tiếng dữ ... cho rồi bậu ra
Bậu ra bậu lấy ông câu
Bâu câu cá bống, ngắt đầu kho tiêu
Kho tiêu, kho sả, kho hành
Bỏ ba lạng thịt, để dành bậu ăn..

Hồi nhỏ tôi ghét nhất bài:

Con quạ nó đứng chuồng heo
Nó kêu bớ má, bánh bèo chín chưa
Con quạ nó đứng đầu cầu
Nó kêu bớ má, bưng trầu khách ăn..

Có biết đâu, đó là lời dạy con phép lịch sự, lòng hiếu khách

Má ơi, đừng đánh con đau
Để con bắt ốc, hái rau má nhờ
Má ơi, đừng đánh con hoài
Để con, kho cá bầm xoài má ăn ...

Tưởng là lời năng nỉ của con, nhưng thực ra là tấm lòng, bổn phận của con-cái đối với cha mẹ cho dù nghèo khó thế nào đi nửa vẫn có thể tỏ lòng hiếu thảo của mình.

Hay, vẻ lại phong cảnh xưa qua bài vè, mà tôi thích nhất:

Tập tầm vong
Thuyền ông mới đóng
Bề rộng, bề dài
Thân trong thân ngoài
Vẽ rồng, vẽ hạc
Vẽ hai con mắt
Vẽ các con chim
Ván thời ván lim
Chèo thời chèo quế
Chèo lên thượng đế
Rước hạc vế chơi
Hạc đã về rồi
Còn đâu mà rước
Bắt dân làm ruộng
Đỗ lúa vào kho
Dân ăn cho no
Dân chèo cho mạnh
Đánh hai tiếng trống
Đánh một tiếng chuông
Quan ở dưới xuồng
Chèo ghe xuống biển
Ngó chừng con công....

Tôi lập gia đình, theo chồng về thành phố. Chung quanh, không còn nghe ai hát ru nửa. Cùng lòng thiểm cận, mắc cở tôi chỉ ru con bằng tân nhạc(!). Nghỉ lại. tội nghiệp các con tôi, giấc ngũ ấu thơ của chúng đã thiếu lời ru ngọt-ngào, nồng-ấm của mẹ ......

Mùa Vu Lan 1995
Xoa Kim